Šta je sanskrit

Sanskrt je jezik koji pripada jednoj od najraširenijih jezičkih porodica u svetu – indoevropskoj, i još preciznije – njenoj grupi koju nazivamo indoiranskom ili arijskom grupom jezika.

Sam naziv ovog jezika predstavlja složenicu nastalu od sanskrtskih reči sams – „sa“, odnosno „zajedno, dobro, valjano“, i kṛta, u značenju „formiran, napravljen“, te bismo njegovo ime mogli prevesti kao „spravljen“ ili „sastavljen“, i šire kao delo koje je „dobro pripremljeno, čisto i savršeno, polirano, sveto“.

Upotreba sanskrita

Upotreba sanskrta vezuje se pre svega za teritoriju Indije i Nepala, mada se u periodu ranog srednjeg veka koristio i u predelima jugoistočne i centralne Azije, gde je dospeo zahvaljujući širenju hinduističke i budističke kulture na ovim prostorima. Poznat je tzv. vedski ili vedijski sanskrt, kojim su napisani indijski sveti spisi – Vede, čije ime u prevodu znači “znanje”.

Zajedno sa jezikom na kome su stvorene, Vede su se dugo prenosile i čuvale isključivo usmenim putem. Ovaj stariji oblik sanskrta vremenom se razvio u tzv. klasični sanskrt, koji se koristio prevashodno kao književni: jezik visoke kulture kojim je pisana svetovna i crkvena literatura, te koji je imao ulogu (a ima je i danas) u bogosluženjima i verskim obredima. U doba Bude (5. vek pre nove ere) njime se govorilo isključivo na dvorovima i među sveštenstvom, dok je “običan narod” govorio dijalektom koji je bio sličan sanskrtu i nosio naziv pali.

Koliko je ovaj jezik zapravo star?

Istorija sanskrta koju je moguće dokumentovati broji oko 3.500 godina, a pretpostavlja se da je u Indiju došao pre 1.500. godine pre nove ere, i to sa severozapada indijskog potkontinenta usled migracija nomadskog naroda poznatog kao Arijci. Smatra se da je vedski sanskrt bio u svakodnevnoj upotrebi na ovim prostorima u periodu od 2. milenijuma pre nove ere pa sve do 600. godine p.n.e.

Da bismo, sa lingvističke tačke gledišta, bilo koji govor nazvali jezikom, ali i da bi se taj jezik sačuvao i održao, on mora imati svoja zapisana i utvrđena pravila. Kako se sanskrt počeo mešati sa drugim domorodačkim jezicima tog perioda, bilo je potrebno napraviti njegovu sistematizaciju i tako ga učvrstiti kao jezik, što je prvi put učinjeno u 4. veku p.n.e. od strane gramatičara Paninija. Panini je napisao sanskrtsku gramatiku nazvanu “Astadhyāyī” (“Osam odeljaka”), čiji je drugi naziv “Śabdānuśāsana” (“Rasprava o rečima”). U ovoj gramatici autor je uspeo da na sistematičan i zanimljiv način čitaocu približi veliki broj jezičkih pravila – čak oko tri i po hiljade njih. A kako ovaj jezik zapravo “izgleda”?

Ako govorite sanskrt, to znači da ste u stanju da izgovorite čak 48 glasova, koliko ovaj jezik poseduje u svom glasovnom sistemu. Pritom, sanskrt razlikuje 35 fonema (najmanjih jezičkih jedinica – koje se u praksi ostvaruju kao glasovi), uz postojanje više alofona (različitih varijacija izgovora jedne foneme).

Grad besmrtnika

Sanskrt je razvio i svoje pismo čiji je naziv devanagari, što bi se moglo prevesti kao „grad besmrtnika“. Za razliku od azbuke kojom se svakodnevno služimo i koja je zasnovana na principu da svakom glasu odgovara jedno slovo (fonetsko pismo), devanagari je slogovno pismo – što podrazumeva da se odgovarajućim znacima u pisanju obeležava po jedan slog (konsonant praćen samoglasnikom). Ovaj tip pisma spada u tzv. abugidi pisma. Pored samoglasnika i suglasnika, ovo pismo sadrži i diftonge ili dvoglase (dva različita vokala spojena u jedan slog – kao na primer ai ili au), a dodatno je “zakomplikovano” i specijalnim dopunskim znacima kojima se obeležava različit izgovor osnovnih slova.

Kada pišete sanskrt devanagarijem, nosne suglasnike ćete obeležiti tačkom iznad odgovarajućeg sloga, takozvanom anusvarom, dok ćete ispuštena slova s ili r naznačiti dvema tačkama nakon sloga, odnosno visargom. Ako iza nekog suglasnika izostaje prateći vokal, to biste morali da označite kosom crtom ispod odgovarajućeg znaka – viramom. Ukoliko odlučite da savladate devanagari, mala olakšavajuća okolnost bila bi činjenica da se njime piše jednako kao i ćirilicom – sleva nadesno.

Pored pomenutog, sanskrt je u svojoj dugoj istoriji beležen i nekim drugim, lokalnim indijskim pismima, kao što su na primer brahmi i nagari. S druge strane, devanagari je pismo koje nije tipično isključivo za sanskrt, pa se njime služe i govornici nepalskog i hindi jezika, kao i drugih jezika koji su u upotrebi u Indiji, Kašmiru, Goi, Butanu, Nepalu…

Ako ste mislili da srpski ima previše padeža, znajte da sanskrt ima još jedan preko – pored sedam padeža koje i sami koristimo, poseduje još i ablativ, padež kojim se izražava kretanje ili podsticanje od strane date imenske reči. Pored jednine i množine, razlikuje i dvojinu ili dual – poseban oblik, odnosno gramatički broj, koji je takođe bio prisutan i u nekadašnjem staroslovenskom jeziku, a kojim se označavaju isključivo dve jedinke.

Jezik tonalnog kvaliteta

Bez obzira na to da li ste jezički stručnjak ili laik, slušajući i(li) govoreći različite jezike, sigurno primećujete da neki od njih zvuče odsečno, oštro, čak i grubo, dok drugi ostavljaju utisak da bi se na njima lako moglo i zapevati. Sanskrt bez sumnje spada u drugu navedenu grupu – tonalni kvalitet, čistota glasova i melodioznost su neke od njegovih prepoznatljivih karakteristika, te se smatra jezikom za koji se može reći da ima muzičku osnovu.

Prema rečima izučavaoca sanskrta Bidermana, na muzikalnosti jezika je čak i svesno rađeno tako što su indijski mudraci smišljeno pročišćavali pismo, strukturu reči i gramatiku kako bi dobili “kolekciju zvukova, neku vrstu uzvišenog muzičkog kalupa”. To je u jednom delu povezano i sa primenom ovog jezika – naime, česta je njegova upotreba u hinduističkim i budističkim ritualima i ceremonijama, pre svega u različitim himnama i mantrama, a prisutan je i kao liturgijski jezik kako u hinduizmu i budizmu, tako i u džainizmu.

Zvučanje je često povezano sa specifičnim značenjem, dobijajući pritom produbljen, složen i filozofski smisao. Svakome ko se bavi jogom ili zna nešto o njoj sigurno je poznata mantra aum ili om, na sanskrtu praṇava ili auṃkāra (i Omkāra), specifičan slog koji se tumači kao zamena za apsolutno i relativno i njihov uzajamni odnos, za stanje budnosti, sna i usnulosti bez snova, kao i za tri božanstva hindu trojstva (Brama, Višnu i Šiva). I sve to – u samo tri spojena vokala. Na sanskrtu je takođe pisana i poezija, kao i muzički komadi.

Književna dela na sanskritu

Na ovom jeziku nastala su književna dela, ali i dela filozofske i religiozne, pa i naučne i tehničke sadržine. Najstariji sačuvan tekst napisan na sanskrtu jeste „Rig-veda“ ili “Rg-veda” (u prevodu – „Pohvala znanju“), delo koje je napisano u deset knjiga i sadrži 1.028 pesama, odnosno himni, koje su prevashodno religioznog sadržaja.

Na ovom jeziku nastala je i indijska sveta pesma nazvana “Bhagavad-Gita” (“Pesma Boga”), koja za Induse ima sličan značaj kao Biblija za pripadnike hrišćanske veroispovesti. Na sanskrtu su pisani i drevni indijski epovi „Ramajana“ i „Mahabharata“, dela značajna kako za indijsku književnost, tako i za religiju i filozofiju ove zemlje, kao i zbirka poučnih priča i basni pod nazivom “Pančatantra”, čiji je uticaj na svetsku književnost bio izuzetno veliki i koja je jedno od najprevođenijih dela indijske književnosti i, pored Biblije, najprevođenija knjiga na svetu. U periodu nove ere među najpoznatijim stvaraocima koji su pisali na sanskrtu bio je indijski pesnik i dramaturg Kalidasa.

Kao deo indoevropske jezičke porodice sanskrt, sasvim prirodno, ima pojedine osobine zajedničke za jezike date grupe i sličnosti na različitim jezičkim nivoima nisu ništa neočekivano, uzevši u obzir i činjenicu da su svi indoevropski jezici potekli od hipotetičnog zajedničkog pretka – tzv. praindoevropskog.

Tako se, na primer, u različitim lingvističkim istraživanjima navode njegove srodnosti sa latinskim, starogrčkim, engleskim, nemačkim, litvanskim i drugim jezicima. Ipak, čak i ako znamo da srpski vuče svoje korene iz staroslovenskog, koji takođe pripada pomenutoj porodici, može nam delovati neobično da između današnjeg srpskog i vremenski i teritorijalno od njega udaljenog sanskrta mogu postojati bilo kakve sličnosti. A kako tvrde stručnjaci za sanskrt, sanskritolozi – one zapravo postoje.

Sličnosti sa srpskim

U radovima proučavalaca sanskrta u Srbiji mogu se pronaći različiti primeri za sličnost između ova dva jezika, pre svega na nivou leksike – određenih reči i izraza koji su u upotrebi u oba jezika. Primera radi, sanskritolozi skreću pažnju na povezanost između srpskog mati, brat, dete i sanskritskog mā́tṛ, bhrā́tṛ, √dhe; isto tako, dom, sto, oganj stoje naspram dáma, śatá, agní, i tako dalje.

Izučavanjima na ovu temu u novije vreme se bavi Marko Pejković, autor „Rečnika sanskrita i srpskog“.

U pomenutom rečniku između ostalog se navode i primeri sličnosti u imenima nekih božanstava, pa se ime slovenskog boga Svaroga, stvoritelja neba, zemlje i svega na zemlji, dovodi u vezu sa sanskrtskom reči svargaha, kojom se označava raj u koji odlaze pravedne duše pre nego što se ponovo vrate u svet putem reinkarnacije.

Neki od brojeva se na sanskrtu izgovaraju slično kao u srpskom, kao na primer dve, triini ili čatvaari. Dodirne tačke postoje i kod glagola: glagol suditi sličan je sanskrtskom suudate – suudajate (pokazivati pravilan put, rukovoditi, urediti); jednako je značenje i izgovor glagola hodati, a naspram sedeti, svirati i venuti u srpskom jeziku imamo siidati, svarati i venati u sanskrtu. Evo i nekih sličnosti među imenicama: reč stan ima identično značenje kao sthaanam i stanam, dok se, recimo, imenice čaša, pad, dever u sanskrtu izgovaraju kao čašakaha, vipad i devaraha. Autor između ostalog navodi i sličan izgovor u primerima pojedinih priloga, kao što su nekada i kada prema ekadaa i kadaa.

Kakav je položaj sanskrta u savremeno doba?

Ovaj jezik mnogi smatraju u velikoj meri mrtvim jezikom, te se u tom pogledu njegov status na teritoriji Azije upoređuje sa statusom  koji u Evropi ima latinski. U tom smislu, on je pre svega jezik svetih knjiga i verskih obreda poput venčanja il sahrana, te kao takav i dalje tesno vezan i značajan pre svega za indijsku religiju. Ipak, podaci kazuju da postoje i krajevi u Indiji u kojima se lokalno stanovništvo i dalje aktivno služi sanskrtom i u svakodnevnom govoru (po nekima, taj broj čak nije nimalo zanemarljiv) i gde se ovaj jezik i dalje uči, a sanskrt je i danas jedan od službenih jezika na teritoriji Indije.

Sanskrt je bio osnova iz koje su se razvili brojni drugi jezici, među kojima hindi i urdu, bengali, marathi, kašmiri, punjabi i nepalski jezici, kao i romski jezik (romani). Bez obzira na to da li ga danas smatramo mrtvim ili ne, interesovanje za izučavanje ovog drevnog jezika i danas postoji, pa se u svetu i kod nas organizuju i časovi i radionice na kojima možete savladati sanskrt, a različiti priručnici za izučavanje ovog jezika mogu se pronaći kako u bibliotekama, tako i na internetu. Primera radi, postoji udžbenik koji nudi potpun uvid u gramatiku ovog jezika – “Uvod u sanskrit” autora Momira Nikića, a za one koji više vole leksikografske radove, tu je “Rečnik srodnih sanskrtskih i srpskih reči” Branislave Božinović.

I na kraju, ako ste kojim slučajem pomislili da smo u pisanju “pojeli” slovo i u reči sanskrt, pomenimo da je u srpskom ime ovog jezika dublet – iako se često može čuti varijanta sanskrit, Pravopis preporučuje upotrebu oblika sanskrt kao izgovorno bližeg originalnom nazivu.